Regisseur Navid Nikkhah Azad is klaar met de Iraanse censuur

‘In Iran zijn er twee soorten filmmakers, zegt Navid Nikkhah Azad. ‘Zij die bang zijn en zich onderwerpen aan de censuur van de overheid, en zij die geen zin hebben om de regels van de Iraanse overheid te respecteren.’

Zelf behoort Nikkhah Azad tot de laatste categorie. Zijn film No End, die op 2 juni in premiere gaat tijdens de RFG KinoClub, is een zwarte komedie over de absurditeit van de Iraanse censuur. Hoewel de film regelmatig erg grappig is, levert Nikkhah Azad ook messcherpe kritiek op het Iraanse regime en de Iraanse samenleving.

No End is niet de eerste productie van Nikkhah Azad. Eerder regisseerde hij meerdere films op basis van scripts van zijn vader, een bekende figuur in de Iraanse filmindustrie. Het was een leerzame ervaring, vertelt de regisseur, maar het waren niet de films die hij écht wil maken. ‘Die films hebben mij geholpen om mijn eigen stijl te ontdekken. Maar mijn vader is een religieuze man, zijn scripts zijn moralistische vertellingen. Dat zijn niet de verhalen die ik wil vertellen.’

Nikkhah Azad wist dat hij zich met No End de woede van het Iraanse regime op de hals zou halen. Een gevangenisstraf of erger lag in de lijn der verwachting. Dus vluchtte hij in november 2023 naar Nederland, zodat hij in vrijheid zijn film in premiere kan laten gaan. Sindsdien verblijft hij in een asielzoekerscentrum in Assen, waar hij de dagen doorbrengt met het schrijven van filmrecensies voor zijn eigen website.

Mohammad Rasoulof

Voor filmmakers en andere kunstenaars is de bewegingsruimte in Iran heel klein geworden, vertelt Nikkhah Azad. Sinds de dood van de jonge demonstrant Jina Mahsa Amin door politiegeweld in 2022 blijven Iraniërs de straat op gaan om verandering te eisen. De overheid reageert met keiharde repressie. Kort geleden werd regisseur Mohammad Rasoulof, in 2020 nog winnaar van de Gouden Beer van het Filmfestival van Berlijn voor zijn film There is No Evil, veroordeeld tot acht jaar cel en zweepslagen. Rasoulof wachtte zijn arrestatie niet af en vluchtte te voet over de bergen naar Turkije. In Cannes ontving hij een juryprijs voor zijn film The Seed of the Sacred Fig, die net zoals de film van Nikkhah Azad in het geheim werd opgenomen.

Spel met fictie en werkelijkheid

‘Iran heeft een lange geschiedenis van censuur’, zegt Azad. ‘Ook tijdens de Pahlavi dynastie [de Iraanse monarchie van de sjahs, 1925-1979] waren er al veel regels over wat je wel en niet mocht laten zien in films. Na de Islamitische revolutie werd dat systeem van censuur uitgebreid en verfijnd.’

Ondanks de censuur ontstond in Iran een bloeiende filmindustrie. De gelauwerde regisseur Abbas Kariostami was de wegbereider voor een generatie van Iraanse filmauteurs die vanaf het midden van de jaren negentig veel succes oogstten in het westerse filmhuiscircuit. In navolging van Kariostami bedienen Iraanse filmmakers zich van een kenmerkende stijl, waarin gretig gebruik wordt gemaakt van symboliek en dubbelzinnigheid, en vaak een spel wordt gespeeld met fictie en werkelijkheid. Het is een manier om de strenge censuurregels te omzeilen, zegt Nikkhah Azad. ‘Iraanse filmmakers ontwikkelden een cinematografische taal waarmee ze konden ontsnappen aan de spirituele gevangenis van de Islamitische Republiek.’

Zelfcensuur

Tegelijkertijd is het gebruik van symboliek en de indirecte omgang met de werkelijkheid, ook een vorm van zelfcensuur, meent Nikkhah Azad. Zijn eerste ‘politieke’ film was de korte film The Recess (2020), een op het oog alledaagse vertelling over een schoolmeisje dat met hulp van klasgenoten stiekem (want verboden voor meisjes) naar een voetbalstadion gaat. In werkelijkheid vertelt de film het verhaal van Sahar Khodayari, een scholiere die in 2019 werd gearresteerd omdat zij een wedstrijd van haar favoriete team bezocht. Na haar arrestatie stak zij zichzelf uit protest in brand. Ze overleed aan haar verwondingen.

Hoewel Azad The Recess maakte zonder toestemming van de overheidscensor, die goedkeuring moet geven aan een script voordat het verfilmd mag worden, durfde hij het niet aan scenes van een arrestatie en zelfverbranding te tonen. ‘Toen ik de film maakte dacht ik dat ik mij niks aantrok van de censuur. Pas later realiseerde ik me dat ik mijzelf had gecensureerd.’

Acteren zonder hoofddoek

Terwijl hij werkte aan het script voor No End, werd overal in Iran gedemonstreerd tegen het regime. Nikkhah Azad besloot dat hij zich niet langer wilde laten intimideren. Zijn nieuwe film moest een onverbloemd statement worden tegen de onderdrukking. Gemakkelijk was dat niet. Voor de vrouwelijke hoofdrol in de film benaderde hij meer dan dertig actrices, slechts één durfde het aan om zonder de verplichte hoofddoek te acteren. Om haar veiligheid te waarborgen staat haar naam niet op de aftiteling.

De actrice en haar tegenspeler Sadegh Molaei, die beiden nog in Iran wonen, namen daarmee een groot risico. Nikkhah Azad: ‘Ik heb aangeboden om hun namen te verwijderen van de credits, maar dat aanbod sloegen ze af. Ze hebben uit volle overtuiging meegewerkt aan de film en willen zich niet verschuilen.’ Om de acteurs enigszins te beschermen, zal de film niet online worden gepubliceerd.

Absurde situaties

Ondanks de serieuze thematiek en de donkere wolken die boven de makers hingen, is No End een lichtvoetige en vaak grappige film. Dat is voor een belangrijk deel te danken aan de hechte samenwerking tussen de regisseur en zijn twee hoofdrolspelers. Nikkhah Azad: ‘Ik heb het script in een maand geschreven. In het begin deed ik te hard mijn best om grappige dialogen te creëren, dat werkte niet. Ik ben een bewonderaar van Samuel Beckett. Ik hou ervan als humor voortkomt uit absurde situaties. Veel komische scenes ontstonden tijdens de repetities. Als Motahareh in de lach schoot, wist ik dat die scène moest behouden.’

Narcisme

Geheel in de traditie van grootmeester Kariostami, is No End ook een film over de rol van de regisseur. De enige twee personages zijn een regisseur en zijn assistente. De regisseur is een narcist, zijn assistente tolereert zijn narcistische gedrag en seksisme in de hoop dat hij haar carrière verder kan helpen. De relatie tussen de twee personages staat voor iets groters, zegt Nikkhah Azad; de verhouding tussen de narcistische Iraanse leiders en de passiviteit van een deel van de bevolking.

Nikkhah Azad hoopt dat zijn film wordt geselecteerd door filmfestivals. In de tussentijd brengt hij zijn tijd door in het asielzoekerscentrum, in afwachting van een beslissing over zijn asielaanvraag door de IND. Of er in Nederland een toekomst voor hem in het verschiet ligt als filmmaker, durft hij niet te zeggen. ‘Ik heb een idee voor een speelfilm, maar een film maken is kostbaar en ik heb hier geen netwerk. Misschien ga ik wel psychologie studeren. Mijn therapeut in Teheran zei dat het me kan helpen bij het schrijven van dialogen.’

Foto Navid Nikkhah Azad: Soraya Ebrahimi

De korte film The Recess en No End worden op zondag 2 juni vertoond tijdens de RFG KinoClub. Na afloop is er een Q&A met de regisseur. Klik op deze link om een (gratis) kaartje te reserveren.

• Inloop: 15:00
• Start film (The Recess + No End): 15:30
• Q&A: 16:30-17:00
• Borrel: 17:00-18:00
• Locatie: Creatief Centrum Tacheles.
• Haarlemmerdijk 137, Amsterdam (15 minuten lopen van Amsterdam Centraal Station)
• Voertaal film: Farsi, Engelse ondertiteling. De Q&A is in het Engels.