Onzichtbaar in Nederland

Ongedocumenteerden zijn onzichtbaar voor de overheid. Daardoor verloopt het testen en vaccineren van deze groep moeizaam. Er moet beter worden samengewerkt tussen betrokken organisaties, zeggen deskundigen. 

Een tijdje geleden zag ik in een klein café bij een activiteitencentrum voor vluchtelingen en uitgeprocedeerde asielzoekers, waar ik op dat moment voor iets anders was, een vrouw zitten op een houten bank. Ze was in het zwart gekleed en sprak niet, maar haar ogen zeiden veel. Ze had een blik van diepe droefheid en angst. Ik sprak haar aan, ze bleek een veertigjarige vrouw uit Koerdistan in Noord-Irak. Ze vertelde me in detail haar verhaal. Dat ze ervan droomde een woning te krijgen en een gezin te stichten, maar dat het lot haar anders gezind leek. Ze was boos en wanhopig. Ze had herhaaldelijk geprobeerd een verblijfsvergunning te krijgen en was in beroep gegaan tegen de weigering. Zonder succes. Haar dossier is nu gesloten. Sindsdien zijn dagen en jaren verstreken en omdat niemand haar dwong om weg te gaan, is ze nog steeds hier.

Angst voor uitzetting

De vrouw vertelde dat ze contact heeft met een vriendelijke vrijwilliger van het Rode Kruis die haar helpt in het contact met instanties, daklozenopvang, zorg en voedsel. Omdat ze de taal niet spreekt, helpt hij met vertalen. En verder leeft ze van de hulp van anderen. Soms heeft ze contact met landgenoten. Ze voelt zich minderwaardig, verkeert in een crisis. Ze is altijd bang om uitgezet te worden.
Deze alleenstaande vrouw behoort tot de groep ‘ongedocumenteerden’, mensen die zonder geldige verblijfspapieren in Nederland zijn. Het gaat om afgewezen asielzoekers, arbeidsmigranten die niet worden toegelaten tot de formele arbeidsmarkt, maar ook om vreemdelingen wier verblijfsvergunning is verlopen, slachtoffers van mensenhandel die geen aangifte hebben durven doen, of staatlozen die niet kunnen terugkeren naar hun geboorteland.

Ongedocumenteerden zijn mensen die ‘onzichtbaar’ zijn, omdat ze officieel niet bestaan. Ze hebben geen papieren, mogen dus ook niet werken. Werken ze wel, dan zijn ze vaak bang om opgepakt en uitgezet te worden, en hun contacten en – illegale –  werk te verliezen als ze om hulp vragen. Het risico op uitbuiting is groot. Ze leven een onzeker bestaan, en voelen zich beperkt in hun bewegingsvrijheid. Dat gaat vaak gepaard met gevoelens van minderwaardigheid, zoals die van de vrouw. Ze leven een leven met veel obstakels, gevaren en teleurstellingen.

Nederland is strenger

Politieke partijen bieden zelden perspectief voor ongedocumenteerden in Nederland. Tijdens de verkiezingen van 2021 kwamen zeven samenwerkende organisaties, waaronder ASKV/Steunpunt vluchtelingen, Stichting Landelijk Ongedocumenteerden Steunpunt (LOS) en Defence for Children, gezamenlijk in actie voor ongedocumenteerden. De organisaties wilden met de actie zichtbaar maken hoe politieke partijen een toekomst kunnen bieden aan ongedocumenteerden. Bijvoorbeeld door te zorgen voor opvang en juridische en maatschappelijke begeleiding, door een studie mogelijk te maken, of door vreemdelingendetentie te beperken. Ook om mensen te helpen die om medische redenen niet terug kunnen naar land van herkomst.
Volgens Rian Ederveen van LOS, zijn er in andere EU-landen zoals Spanje en Italië meer mogelijkheden om als ongedocumenteerde een bestaan op te bouwen, omdat de wetten in deze landen een aantal ‘grijze’ gebieden kennen en de controles beperkter zijn. ‘Nederland is veel strenger’, aldus Ederveen.

Bureaucratie

In tijden van corona lopen ongedocumenteerden extra risico. Omdat ze geen zorgverzekering kunnen afsluiten, zijn ze bang zelf op te moeten draaien voor de kosten voor medische hulp. Ook heerst de angst te worden opgepakt en uitgezet, tijdens het testen of vaccineren. Ze hebben doorgaans al moeite om de weg te vinden in het soms complexe, bureaucratische zorglandschap in Nederland.
Bovendien zijn zorgverleners of baliemedewerkers van instanties niet altijd op de hoogte van het feit dat ook deze groep recht heeft op de noodzakelijke zorg. Of ze weten niet precies wat zij mogen doen voor mensen zonder verblijfsvergunning. Ongedocumenteerden krijgen vaak hulp aangeboden door organisaties van landgenoten, multiculturele vrouwengroepen en zelforganisaties van migranten. Maar deze verschillende organisaties zijn niet altijd op de hoogte van elkaars bestaan, mogelijkheden en kwaliteiten.

De samenwerking tussen Stichting LOS en migrantenzelforganisaties die zich bezig houden met hulpverlening aan migranten zonder verblijfsvergunning, is vaak gebrekkig, zegt Ederveen. ‘Veel organisaties weten onvoldoende over juridische regelgeving of medische zorg.’ Het gevolg is dat ongedocumenteerden eerder ziek dreigen te worden en daarmee ook de gezondheid van anderen in gevaar kunnen brengen. Jasper Kuipers, directeur van Dokters van de Wereld en Gianni da Costa, die zich al jarenlang als vrijwilliger voor ongedocumenteerde gezinnen inzet, maken zich ernstig zorgen, zeiden zij in januari in een reportage van AT5 over het vaccineren van ongedocumenteerden in Amsterdam.
Ongedocumenteerden mogen zich laten testen bij de GGD, maar er zijn nog veel obstakels, zeggen beiden. Vaak spreken ze de Nederlandse taal niet en ze bellen de GGD niet voor een test, omdat ze het gevoel hebben niet te worden begrepen en gehoord. Volgens Kuipers werden ongedocumenteerden soms weggestuurd omdat ze geen BSN hadden. Ze pleiten voor een oproep voor testen en vaccineren in meerdere talen.

Hugo de Jonge

Demissionair minister van volksgezondheid Hugo de Jonge bevestigde na vragen van Kamerleden dat mensen zonder geldige verblijfspapieren in Nederland recht hebben op een prik, schreef Trouw in april. De Jonge: ‘Voor deze groep gaan wij met het RIVM in gesprek over de manier waarop deze mensen het beste benaderd en geïnformeerd kunnen worden.’ Verder hoopt De Jonge dat deze groep het Janssen vaccin, waarvan één prik volstaat, zal krijgen.

Het beeld van die wanhopige vrouw blijft in mijn geheugen gegrift. Ik heb herhaaldelijk geprobeerd contact met haar op te nemen om haar zoals beloofd te helpen, al ben ik geen wonderdoener. Maar het lijkt erop dat de angst voor uitzetting groter is dan het vertrouwen. Ik heb haar sindsdien niet meer gezien. Het blijft mijn droom om te leven in een wereld die iederéén omarmt. Een wereld die iedere ander erkent. Maar het is een onmogelijke droom.

Foto: Slaapplek daklozen onder de ringweg Groningen. Ritzo ten Cate, via Flickr.