De weg naar vrede in Jemen

De jonge Belgische journaliste Katya Bohdan, onlangs teruggekomen uit Jemen, omschreef het conflict daar als complex en onbegrijpelijk. Zij zei: “Ik dacht dat ik veel wist, maar dan kom ik aan en blijkt alles anders te zijn. Je kunt er tien boeken over schrijven en dan nog snap je het niet!” Is het conflict zo echt complex en onbegrijpelijk? Het lijkt misschien zo, maar dat is het verhaal.

In september 2014 viel de Jemenitische hoofdstad Sana’a in handen van de sjiietische Houthi-milities. Het hele land ging daarmee een nieuwe fase in, die een breuk betekende met het fragiele politieke spelletje tussen de macht en de oppositie. Niet alleen viel de hoofdstad Sana’a, maar het masker viel ook en het ware gezicht van de oppositie werd onthuld. Hoe is dit gebeurd?

Eigenlijk lag het heel anders: de hoofdstad gaf zich zonder verzet aan de Houthi’s     over. De grote hoeveelheden regeringstroepen deden niets om Sana’a te verdedigen. Waarom niet?

De Houthi’s wisten Sana’a zonder gevechten te domineren, omdat ze er aanhangers hadden, zowel sociale als sektarische. Bovendien bestaat een groot deel van het leger uit sjiieten. Zij krijgen instructies van de voormalig president Ali Abdullah Saleh, die een verbond sloot met de Houthi’s. Saleh was meer dan dertig jaar president van Jemen. Hij heeft nog altijd vele aanhangers in Sana’a en het noorden, in het leger, de overheidsinstellingen en de samenleving.

Eenzelfde proces als in Sana’a speelde zich in 2015 af in Mukalla, de hoofdstad van Hadramaut. Hier leverde men de stad zonder weerstand over aan al-Qaida-elementen.  De legeraanvoerders in Mukalla stammen uit noordelijke gebieden en families. Er is geen sprake van een nationaal Jemenitisch leger; het gaat eigenlijk om een familieleger.

 De Houthi’s konden Mukalla onmogelijk domineren; daar bevinden zich immers geen sjiieten. Bovendien verwerpen de burgers het regime van Saleh en ze zien zijn soldaten als bezettingstroepen. Daarom bedachten zij een alternatief plan: de Houthi-soldaten droegen het uniform van al-Qaida en zij proclameerden de onderwerping van Mukalla aan al-Qaida. Daarna rekruteerden ze tientallen islamitische extremisten. Later werden deze elementen echter verslagen.

Het masker valt

Hun doel was het beheersen van Mukalla, net als Sana’a. Ze wilden dat Hadramaut politiek gegijzeld zou worden door al-Qaida, vooral omdat al-Qaida geen vijand is van het Sana’a-regime. Hier ontvouwt zich het ware gezicht van het conflict in Jemen.

Dit leidt drie hoofdvragen. Waarom verzette Aden zich in 2015 wél tegen de Houthi’s? Waarom versloeg Mukalla al-Qaida in 2016? Waarom was er in Sana’a geen verzet tegen de Houthi’s van 2014 tot op heden ?

De plausibele verklaring is dat Aden en Mukalla (en daarnaast Abyan, Lahej, Aldalea’a en Shabwah) zuidelijke steden zijn. Zij verzetten zich tegen bezettingstroepen uit de noordelijke steden als Ansar Allah,  de Houthi’s en Saleh, enzovoort.

Waar deze strijd om draait

Aan de andere kant zijn de noordelijke strijdkrachten niet richting Sana’a gegaan en er ontstond geen echte weerstand in de andere noordelijke gebieden. Er was alleen sprake van schermutselingen ver van Sana’a, die alleen draaiden om het aftappen van Saoedische financiën en wapens.

De noordelijke tegenpartijen, stammen, clans en de Moslimbroeders zijn echter bang voor de nieuwe situatie in het zuiden. De meeste zuidelijke gebieden zijn inmiddels heroverd. Volgens deze noordelijke partijen is de bevrijding van Sana’a uit de greep van de Houthi’s niet langer belangrijk. De prioriteit verschuift naar de controle over Aden, Mukalla en de andere gebieden in het zuiden.

De strijd en de recente gebeurtenissen in Aden in januari 2018 bevestigen deze visie. De noordelijke troepen vochten op de verkeerde plaats. Hun echte strijd zouden ze in Sana’a moeten voeren, niet in Aden. Waarom vechten ze daar dan toch? Waarom vechten ze niet voor de bevrijding van Sana’a, de hoofdstad van de staat?

Verschuivende machtsverhoudingen

De kern van het conflict in Jemen is eigenlijk de strijd van het noorden tegen het zuiden. Het zuiden streeft naar een onafhankelijke staat, na het mislukte Jemenitische eenheidsexperiment. Dat was in 1990 aangekondigd en het leidde tot de noord-zuidoorlog in 1994. Nog steeds willen de noordelijken op welke manier dan ook de controle verkrijgen, ondanks hun slechte beleid in het zuiden: twintig jaar moord, plundering en corruptie.

Vóór september 2014 was de situatie in Sana’a nog altijd fragiel, met een zwakke regering en de oppositie. De loyaliteit van het overheidsapparaat lag meer bij de voormalige president Saleh dan bij de huidige president Abd Rabbuh Mansur Hadi.

De Houthi’s hadden Hadi in Sana’a onder huisarrest gezet. Zij verweten hem dat hij geen politieke decreten te hunner behoeve had uitgevaardigd. Na bedreigingen door de Houthi’s vluchtte Hadi in februari 2015 naar Aden en vervolgens naar Saoedi-Arabië, net zoals de regering en leiders van oppositiepartijen.

De laatste drie jaar is de machtsverhouding veranderd in Jemen. Ten eerste is er de Zuidelijke Overgangsraad, waarvan de invloed zich uitstrekt van Aden en Bab-el-Mandeb in het westen tot al-Mahara in het oosten.

Ten tweede: de Houthi’s zijn de baas in Sana’a en de meeste gebieden in het noorden En ten derde is er de legitieme Jemenitische regering, die restanten van de partij van de voormalig president Saleh, de Moslimbroeders en sommige stammen omvat. Maar de regering bestaat eigenlijk niet op het Jemenitisch land. Immers, de Houthi’s hebben de macht in het noorden overgenomen. Daarnaast is de legitieme regering niet populair in het zuiden.

Bovendien opereert de huidige legitieme president Hadi nog steeds voornamelijk vanuit Riyad in Saoedi-Arabië. De andere ministers werken eveneens vanuit Riyad of andere hoofdsteden en soms opereren ze vanuit een gesloten gebied in de stad Aden onder strikte bescherming.

Hoe nu verder?

Jemen is grotendeels vernietigd door de oorlog. Maar de kooplieden van de oorlog in Jemen en het buitenland willen niet dat de oorlog eindigt.

Ze zorgen dat ze vertegenwoordigd zijn in de regering, de oppositie en bij de Houthi’s. Ze profiteren van de slechte omstandigheden om grote sommen geld te verdienen. Dat gaat ten koste van de gewone mensen, die verarmen en lijden aan honger,  epidemieën en angst.

Wat zou er nu moeten gebeuren? Volgens mij moet de oorlog ten eerste onmiddellijk stoppen. Ten tweede moeten de belangrijkste partijen voor een duurzame vrede onderhandelen onder VN-auspiciën. Ten derde moeten toekomstige onderhandelingen in overeenstemming zijn met de nieuwe territoriale realiteit in het noorden en het zuiden. Tot slot moet het leven hervat worden, zodat er aan wederopbouw kan worden begonnen.

Is het conflict of is de weg naar vrede in Jemen nog steeds zo complex en onbegrijpelijk als de jonge Belgische journaliste het omschreef? Misschien is dat na lezing van dit artikel iets minder het geval.

Beeld: Rasheed Shbraq