Is een pandemie een oorlog?

Weer een week verder. De dagen lijken op elkaar en toch is het onwaarschijnlijk druk. Ik film thuis mijn zoon tijdens zijn schoollessen, mijn ouders en broer op Zoom, vrienden die onder het raam komen zingen… We lijken verwijderd, maar in sommige opzichten zijn wij nu meer verbonden dan ooit. De gedachten die ons bezighouden zijn ook anders dan in die oude tijd, toen elke minuut van ons leven gevuld was met zakelijke en sociale afspraken.
Saillante momenten uit het verleden komen naar boven borrelen. Toen ik net naar Nederland kwam, bijna 27 jaar geleden, was de oorlog nog gaande. Mijn vaderland was overspoeld door angst en egoïsme. Dagelijks werd ik bedolven onder vragen. ‘Waarom vechten jullie? Ik ging zo graag naar Joegoslavië met vakantie. Ik dacht dat jullie echt allemaal bevriend waren.’ Ik schaamde me. Die eenheid was echt, die heb ik zelf gevoeld. Maar in mum van tijd waren we vijanden geworden. Ik vond het zwak en dom dat wij Joegoslaven dit hadden laten gebeuren. Ik probeerde het uit te leggen. De omstandigheden waren ingewikkeld en het ging slecht met de economie. Mensen werden bang. Daarna gevoelloos, men leefde zich niet meer in in andere bevolkingsgroepen. En vanaf daar ging het heel snel… Mijn Nederlandse vrienden luisterden naar mijn uitleg, maar ze konden het zich niet voorstellen.
Ik ben net bezig om te kijken hoe ik mensen kan inspireren om de gedachte ‘Waar heb ik recht op’ te veranderen in ‘Wat is mijn verantwoordelijkheid voor anderen’, als filosofe Marli Huijer door de nieuwsmedia dendert. ‘We moeten accepteren dat het risico van de dood bij het leven hoort’, is haar adagium. Die uitspraak is zo vaag en zo’n open deur, daar moet iets diepers achter zitten, denk ik. Tenslotte droeg mevrouw Huijer van 2015 tot 2017 de titel Denker des Vaderlands. ‘Als je het geld daaraan [het redden van een kwetsbare groep] uitgeeft en je geeft het niet uit aan iets anders […] dan heeft dat enorme invloed op de kwaliteit van leven. […] Het democratische debat over hoe we omgaan met deze crisis ontbreekt.’ Volgens onze voormalige Denker, zou het debat dus Nu moeten gaan over de vraag of de kosten van een mensenleven niet te hoog zijn, omdat de kwaliteit van ons leven anders in het geding komt. Het enige waar ik aan kan denken is: woorden tellen tien keer zo zwaar in tijden als deze. Ik voel paniek opkomen. 

1992, Sarajevo, een kelder onder Trg Pere Kosorića No3. De oorlog is pas een paar weken bezig. Hevige bombardementen. Iedereen zit onrustig, iedereen is bang, maar zorgt goed voor elkaar. Het is april, maar het is onwaarschijnlijk koud in onze kelder. Men brengt alle dekens uit hun huizen naar beneden. Er is maar één kind in de gang, Alisa. Alisa werd gisteren vier. Haar oma maakte voor iedereen in de kelder pannenkoeken zonder melk en zonder eieren. Heerlijk. Alisa, met een te grote jas van haar moeder aan, schonk voor iedereen in een imaginair kopje imaginaire koffie.
De radio schuurt, af en toe horen we het wel en dan weer niet. Nieuws: in een rivier ergens in het oosten van Bosnië, drijven zeshonderd hoofden van de bewoners van een dorp dat nog in de brand staat. Het zijn moslimhoofden, afgehakt door Servische soldaten. Iedereen kijkt naar mijn vader, de enige Serviër in de kelder op dat moment. Niemand zegt wat. De woorden van de schurende radio verdwijnen weer, maar je kan nog de echo horen van de zeshonderd hoofden in de rivier van A naar B.
Mijn vader begint de imaginaire koffie van Alisa te drinken. Zijn handen trillen terwijl hij haar over haar hoofd streelt. Hij wilde zeggen: ‘Ik ben hier, met jullie. Dezelfde Vojo van vierhoog van net voor de oorlog.’ Maar het was algemeen bekend dat Serviërs the bad guys waren en er was in de tijd van angst geen ruimte voor nuances. Mijn vader zei niets. Een paar dagen later lezen we dat het nieuws niet waar was, maar toen was het al te laat. Door de angst kaatsten de woorden in de hoofden van iedereen in de kelder, niets kon ze uit het geheugen van de mensen verwijderen. Nooit keken de buren nog hetzelfde naar mijn vader. Hij kon niets goeds meer doen. Mijn vader is niet meer naar de kelder gegaan.

‘Het is eigenlijk logisch wat mevrouw Huijer zegt’, is de gangbare reactie. Ook mijn nabije omgeving roept: onprettig maar logisch. Men is bang en denkt niet: waarom zouden we überhaupt de economie willen redden als het niet voor de mensen is? Nee, angstige mensen beginnen thuis uit te rekenen hoeveel een mensenleven waard is. Ik zou niet verbaasd moeten zijn, want Huijer richt zich in een tijd van angst op een vanzelfsprekendheid waar in ‘gewone’ tijden niet, of niet grondig genoeg, aan getwijfeld wordt: onze democratische en kapitalistische samenleving. Dat waren ooit twee aparte zaken die je apart kon analyseren. Maar omdat die twee-eenheid de status quo vormt waarop ons wellustige leven gebaseerd is, is het twijfelen eraan iets wat we liever niet deden.
Natuurlijk gaat het na een pandemie een hele tijd duren tot het ‘gewone’ leven terugkeert. En misschien zal het voor altijd veranderd zijn. Dus ik begrijp volledig dat er een behoefte bestaat om na te denken over hoe onze economie na corona eruit zal zien. Maar het feit dat men, in week drie van de crisis, de redenering ‘leven versus economie’ logisch vindt, raakt me bijzonder diep.
Ik ben mijn onrust niet meer de baas. Feiten uit de Tweede Wereldoorlog mengen zich met de emoties uit ‘mijn’ oorlog tot een zeer onsmakelijke pap. Ik kan niet slapen. Of nog veel erger, ik val in slaap en droom over een donkere, lange gang met één deur en eindeloos veel mensen achter elkaar in de rij. Eén voor één wordt men binnengeroepen. Niemand heeft een gezicht, ook niet de mensen binnen. Er wordt gekeken hoeveel mensenlevens waard zijn: een gezond leven is twee keer zo veel waard als een ziek of oud leven. De volgende? Een verstandelijk gehandicapte — nog minder waard. Iemand roept: ‘Waar is precies de leeftijdsgrens?’
De realiteit begint verdomd veel op mijn droom te lijken. Vanochtend sprak ik een oude vriend. Zijn moeder van vijfenzeventig werd thuis gebeld door haar huisarts met de vraag: ‘Als u corona krijgt, wilt u dan wel of niet op de Intensive Care behandeld worden?’ Mijn vriend vertelt dat zijn moeder gezegd heeft dat zij niet naar het ziekenhuis wil, want zij wil de ruimte aan een jonger iemand geven. Hij weet niet wat hij hiervan moet vinden. We hangen op.
Ik staar voor me uit. Ik hoor mensen praten voor de deur. Ik loop naar het raam, de onderburen zitten met de overburen op anderhalve meter afstand op de trap in de zon te brunchen. Ik hoor de overbuurvrouw, zij vindt het heel naar om aan haar dochtertje uit te moeten leggen dat hun meivakantie niet doorgaat. ‘Krijgen jullie geld terug van de verzekering?’ ‘Gelukkig wel.’
Men heeft het over de ernst van de situatie, maar voelt het nog niet echt. We hebben genoeg te eten, elektriciteit, water, Netflix, onze vijand is onzichtbaar, maar toch is dit net een oorlog. Weliswaar democratisch, je mag zelf kiezen of je wil leven als je niet bij de juiste demografische groep hoort. Maar wij mensen voeren niet allemaal dezelfde strijd.
En niemand kan vluchten.

De foto boven dit verhaal toont de kapotgeschoten voorgevel van het oude huis van Lidija in Sarajevo. Het is een still uit de korte documentaire die zij maakte over haar oude woning, Once Upon A Time There Was A Country. Bij NPO Start is ook Lidija prijswinnende documentaire My Own Private War nog te zien: https://www.npostart.nl/2doc/29-11-2017/VPWON_1283570