‘Dat ik gevlucht ben, betekent toch niet dat ik geen mens meer ben?’

Haar vluchtervaring heeft de Nederlands-Joegoslavische filmmaker Lidija Zelovic een ‘beter mens’ gemaakt, denkt ze. Maar daarvoor moest ze een hoge prijs betalen. ‘Als ik de keuze had, zou ik het mezelf besparen.’

Als iemand zijn land heeft verlaten en zijn toevlucht elders heeft gezocht, raakt hij het gevoel ergens bij te horen kwijt. Deze ervaring heeft Lidija Zelovic (1970) ‘een beter mens’ gemaakt. Ook als vluchteling hoort ze ergens bij, maar op een ‘unieke manier’, zegt ze. ‘In mijn vaderland, Bosnië, ben ik nu vreemd, ben ik anders. Ik heb alleen mijn herinneringen uit de tijd van voordat ik vluchtte. Het land is sindsdien erg veranderd, en ik ook. Ook in Nederland ben ik anders, maar hier heb ik mijn eigen leven opgebouwd, mijn ‘eigen ik’, die ik heel erg waardeer.’ Maar Lidija moest een hoge prijs betalen om ‘een beter mens’ te worden. ‘Aan de ene kant hebben de oorlog en het vluchten me kapotgemaakt. Aan de andere kant heb ik veel geleerd en kon ik het beste uit mezelf halen. Maar ik wens het niemand toe om deze prijs te moeten betalen. Als ik de keuze had, zou ik het mezelf besparen.’

Films vanuit een ‘gebroken hart’

Het gevecht dat deze ‘betere mensen’ moeten voeren speelt een grote rol in het werk van Lidija. In Sarajevo werkte ze als presentator en journalist. In Nederland studeerde ze film- en televisiewetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Inmiddels maakt ze al meer dan twintig jaar films vanuit haar ‘gebroken hart’. ‘Om te worden wie ik vandaag ben moest ik vechten, vooral met mezelf. Vanuit dit gevecht kijk ik naar de wereld. Het is een heel specifiek uitgangspunt van waaruit ik de wereld beeldend beschrijf.’

Eerste film

Het beste voorbeeld hiervan is haar meest besproken film, My own private war, waarin ze dichter bij de waarheid over de oorlog in haar geboorteland Joegoslavië probeert te komen. ‘Deze film heeft me gedwongen om de oorlog in mijn vaderland, mijn vlucht en mijn integratie in Nederland op een rij te zetten en was daardoor heel confronterend om te maken. En dat heeft me op een bijzondere manier bevrijd en rust gebracht, waardoor ik eindelijk in Nederland kon landen.’
Sinds haar eerste korte film leerde ze langzaam maar zeker steeds beter om zichzelf te uiten. ‘Filmen gaf mij het vertrouwen om dicht bij mijn verborgen gevoelens te komen. Om te ontdekken wie ik was en wie ik ben geworden. Doordat ik inmiddels in Nederland woonde, was het voor mij makkelijker om mijn verleden van een afstand te beschouwen.’

Geen zielige vluchteling

Omdat ze de enige is die haar verhaal kan vertellen, beschermt ze zichzelf tegen ‘misbruik’ en ‘verkooppraatjes’. ‘Iemand die mijn verhaal wil vertellen? Daar word ik moe en misselijk van. Ze willen mij als een zielige vluchteling neerzetten. Ik ben niet zielig! Dat ik gevlucht ben, betekent toch niet dat ik geen mens meer ben? Ik kan nog steeds verliefd, dom, belachelijk en nog veel meer zijn.’ Daarom denkt Lidija dat goede films over vluchtelingen waarvan de maker niet zelf vluchteling is, zeldzaam zijn. ‘Als je over vluchtelingen wilt vertellen maar je deelt de ervaring niet, dan blijft het een geromantiseerde weergave. Veel subtiele details en nuances gaan verloren.’
Lidija voelt zich soms ongemakkelijk bij de Nederlandse ‘verzekeringscultuur’. Hier ben je niet afhankelijk van de hulp van anderen als er iets gebeurt. ‘Nederlanders denken dat dit vrijheid is,’ zegt Lidija. ‘Ik denk het niet. Ik wil niet leven in een wereld waarin ik de ander niet nodig heb. Ik heb iedereen nodig, elk mens op een andere manier. Ik vind dat krachtig en fijn.’

Nederland haar thuis geworden

Er was een periode waarin ze zich ‘vervreemd’ voelde. ‘Ik was nog niet helemaal geland in Nederland. Ik had hier al best veel opgebouwd, maar dat realiseerde ik niet doordat ik alleen bezig was met mijn gemis. Dat is denk ik een gevaar voor alle nieuwkomers.’ Toch is Nederland haar ‘thuis’ geworden, waar ze veel van houdt. Ze kreeg hier een gezin en schiep haar eigen wereld.
Die ‘eigen wereld’ betekent dat Lidija nu een plek in de Nederlandse samenleving heeft. Haar grootste bijdrage aan die samenleving beschrijft ze als volgt: ‘Als filmmaker en journalist met een andere achtergrond kijk ik met een ander oog naar de ontwikkelingen in Nederland. Dat oog heeft de Nederlandse filmmaker niet. Voor mij is niets vanzelfsprekend. Ik twijfel over alles. Die kijk op de wereld heeft Nederland nodig.’

Getekend door ervaringen

Dit voordeel heeft ze enkel door haar achtergrond, die ook een groot nadeel met zich meebrengt: het trauma dat Lidija aan haar vlucht overhield en dat soms afdoet aan haar geluk. ‘Ik ben blij dat ik nu in Nederland woon. Ik ben blij om de inzichten die ik heb gekregen en dankbaar voor wat ik hier heb geleerd. Maar als ik in Bosnië was gebleven, zou ik misschien nog gelukkiger zijn. Ik zou in ieder geval niet dit trauma hebben.’
Net als andere vluchtelingen wordt ze door haar ervaringen getekend. ‘Ik ben een periode in het buitenland gaan werken als oorlogsverslaggever. Ik wilde begrijpen wat oorlog precies is en wat het met je doet. Misschien zou ik daardoor mijn eigen ervaringen en gevoelens beter kunnen plaatsen en het stukje van mezelf terugvinden dat ik in Joegoslavië ben kwijtgeraakt. Het werkte niet. Ik ontdekte dat mijn trauma altijd en overal bij me blijft.’

Lidija’s trots

Het belangrijkste voor Lidija is dat anderen zich in haar werk kunnen herkennen. Dat haar werk een verschil voor hen kan maken. Maar haar trots ligt toch ergens anders. ‘Ik heb mijn veertienjarige zoon met liefde opgevoed. Niet ondanks, maar dankzij de ervaringen die mij hebben gevormd. Daarop ben ik het meest trots. Het vreemde is dat hij zichzelf geen Nederlander vindt, maar Bosniër. Ik denk dat ook hij op zoek is naar een plek om bij te horen.’

Foto door Negin Zendegani

Dit interview is afkomstig uit het Handboek Journalistieke Inburgering.