Onderwerping als levensstijl: Mohammad Rasoulof over The Seed of the Sacred Fig

The Seed of the Sacred Fig van de Iraanse schrijver-regisseur Mohammad Rasoulof draait momenteel in de Nederlandse bioscopen. De Iraans-Duitse productie werd eerder dit jaar genomineerd voor de Beste Internationale Speelfilm bij de 97ste Academy Awards en was in Nederland te zien op het International Film Festival Rotterdam. Daar vertelde de dissidente filmmaker over zijn film, die mede geïnspireerd is door de opstand van Vrouw, Leven, Vrijheid in Iran.

The Seed of the Sacred Fig is volledig in het geheim opgenomen en volgt een familie die in de publiciteit komt als vader Iman wordt aangesteld als onderzoeksrechter in Teheran. Terwijl er politieke onrust uitbreekt op straat, realiseert hij zich dat zijn baan veel gevaarlijker is dan verwacht, waardoor hij steeds wantrouwender wordt. Zelfs tegenover zijn eigen vrouw, Najmeh, en hun dochters, Sana en Rezvan.

Confronterende keuzes

Toen de film vorig jaar was geselecteerd voor de competitie van Cannes werd bekend dat Rasoulof Iran was ontvlucht, nadat de rechtbank in Teheran zijn gevangenisstraf van acht jaar had gehandhaafd. Gezien de geschiedenis van het regime en de in de Cannes-selectie, wist hij dat er nog meer aanklachten zouden komen. Geconfronteerd met de keuze tussen gevangenisstraf en ballingschap, koos hij voor het laatste. Keuze is een terugkerend motief in Rasoulofs films. Daarmee zet hij provocerende en politiek geladen verhalen neer die het autoritaire regime tarten.

In je eerdere werken, waaronder A Man of Integrity (2017) en There Is No Evil (2020), stonden je personages altijd voor een kruispunt van keuzes. In The Seed of the Sacred Fig heeft Iman echter geen andere keuze dan onderwerping.

“Iman had een andere keuze kunnen maken. Als hem voor het eerst wordt gevraagd een aanklacht te ondertekenen zonder het dossier te hebben gelezen, aarzelt hij. Hij weet dat als hij weigert, hem hetzelfde lot zal overkomen als zijn voorganger en hij ontslagen zal worden. Maar hij is gefascineerd door de droom om rechter te worden. De vraag is: hoe dragen individuele keuzes, gedreven door persoonlijke behoeften en ambities, bij aan het voortbestaan van een despotisch systeem? In een autoritair regime zijn ethiek (en morele dilemma’s) dagelijkse vragen waarmee je bij elke stap wordt geconfronteerd. Ons verhaal hier gaat over een individu dat wordt verteerd door zijn droom van zijn toekomstige carrière, gefixeerd op de positie die hij wil bereiken. Om zijn geweten tot zwijgen te brengen, omarmt hij onderwerping niet alleen als een religieuze aanbeveling, maar, nog dieper, als een manier van leven.”

Generatiekloof

In het gezin dat wordt afgebeeld in The Seed of the Sacred Fig, beeld je drie generaties vrouwen af: de moeder Najmeh, de oudere dochter Rezvan en de jongere dochter Sana. Waarom heb je Sana gekozen om de vader te ontwapenen?

“Sana behoort tot een nieuwe generatie die op een onverwachte manier reageert op de voortdurende transformaties in de Iraanse samenleving. Het lijkt erop dat deze generatie, door te navigeren in de ‘genetwerkte wereld’, dichter bij zelfbewustzijn en zelfexpressie is gekomen. Daarentegen heeft het personage van de moeder een beperkt wereldbeeld: ze is bijvoorbeeld gehypnotiseerd door televisie. Ze ontvangt een vervormde versie van de realiteit via de door de staat gecontroleerde nieuwskanalen van de Islamitische Republiek en gelooft er volledig in. Deze generatiekloof vormt het centrale conflict van het drama. Uiteindelijk is het deze nieuwe generatie die de heersende macht overwint, die een manifestatie is van het patriarchaat.”

In je eerdere film There Is No Evil zijn familierelaties gestructureerd rond de autoriteit van de vader: hij staat in het centrum van de macht. Zijn kind gehoorzaamt hem en de moeder neemt een onderdanige, slaafse rol aan. In The Seed of the Sacred Fig verandert deze machtsdynamiek echter: de moeder neemt de rol van heerser op zich en oefent volledige controle uit over haar dochters, terwijl de vader ofwel gemarginaliseerd is of helemaal afwezig. Welke factoren hebben geleid tot deze transformatie in de weergave van familierelaties in je werk in de loop van vier jaar?

“Deze families vertegenwoordigen twee verschillende modellen, maar ze delen een gemeenschappelijk thema: onderwerping. Het patriarchaat wordt niet noodzakelijkerwijs alleen door mannen afgedwongen. Soms kom je vrouwen tegen, zoals Najmeh in The Seed of the Sacred Fig, die patriarchale waarden hooghouden. Toch gelooft Najmeh dat zij de situatie onder controle heeft. Voor haar is het handhaven van het voortbestaan en de balans van het gezin de hoogste prioriteit, omdat dat het enige is dat haar een gevoel van veiligheid geeft. Het ene moment verdedigt ze haar kinderen tegen haar man en het volgende moment, in een andere kamer, beschermt ze haar man tegen de kinderen. Ze vraagt weinig voor zichzelf. Voor haar draait alles om het gezin.”

Repressie en heiligheid

In de scène waarin we Iman zien bidden bij een heiligdom, introduceer je het concept van ‘heilig maken’; het idee dat het zaad van onderwerping in zijn geest plant en voedt. Is dit thema van onderwerping en de internalisatie ervan in Imans karakter geïnspireerd door uw eigen ervaringen met de repressieve krachten van de Islamitische Republiek?

“De afgelopen vijftien jaar ben ik herhaaldelijk mensen tegengekomen wiens levenswijze diepgeworteld is in religieuze onderwerping. Die, vertrouwend op het geloof, het gevoel hadden dat ze controle konden uitoefenen over het leven van anderen. Van degenen die mijn huis meerdere keren hebben doorzocht onder verschillende voorwendselen, waarbij ze elk aspect van mijn privéleven doorzochten, tot ondervragers die mij herhaaldelijk hebben ondervraagd terwijl ik geblinddoekt was en voor een muur stond, en zelfs aanklagers en rechters van verschillende rechtbanken, die allemaal een geloof in een heilig politiek systeem lieten zien.

In het gedrag van velen van hen merkte ik een opzettelijke uitvoering van onvermijdelijkheid op – een manier om te signaleren dat ze geen persoonlijke verantwoordelijkheid droegen voor hun daden. Ze wilden dat ik begreep dat ze slechts handhavers waren van iets heiligs. Hun boodschap was duidelijk: persoonlijk wil ik je niet slecht behandelen, maar ik heb geen keus – ik volg gewoon bevelen op.

Mijn ervaring heeft me geleerd dat het ‘heilig maken’ van hun doel hen in staat stelt hun eigen menselijkheid te negeren. Maar de realiteit is dat, na verloop van tijd, overtuigingen en persoonlijke belangen zo verweven raken dat zij niet langer kunnen onderscheiden of ze handelen uit overtuiging of eigenbelang.”

Wapens

In een van de eerste scènes van de film laat Iman zijn echtgenote Najmeh trots zijn pistool zien en vertelt haar dat hij het heeft gekregen ter bescherming. Met The Seed of the Sacred Fig heeft u niet alleen aanzienlijke erkenning gekregen in de wereldcinema, maar ook de misdaden van het Iraanse regime blootgelegd en de stemmen van demonstranten versterkt. Heb je een wapen om jezelf te beschermen?

“Ik ben een filmmaker; ik vertel verhalen. Mijn werk kan het regime boos maken, maar dat is niet mijn keuze. Het is een weerspiegeling van het totalitarisme van het regime. Om eerlijk te zijn, vergeleken met de activisten binnen en buiten de gevangenis in Iran die elk moment van hun leven opofferen voor de vrijheid van het land, voelt het voor mij zinloos om na te denken over hoe ik mezelf kan beschermen. Dat is nooit mijn zorg geweest.”

Toen The Seed of the Sacred Fig zijn wereldpremière had op het filmfestival van Cannes, kon je toen voorzien dat de film zoveel succes zou hebben?

“Nee! Rond deze tijd vorig jaar waren we nog aan het filmen en was de film nog niet eens halverwege. Om eerlijk te zijn, dacht ik niet dat hij ooit af zou zijn. Elke dag tijdens de opnames ging ik ervanuit dat het onze laatste filmdag zou zijn. Dus alles wat er voor de film is gebeurd, is het resultaat van geloven in hard werken, niet van het hopen op een uitkomst.”

Dit is een bewerkte versie van een artikel dat eerder verscheen op Reporters Online.