‘Het Afrikamuseum van Tervuren is een tombe’

Ruim 125 jaar na de oprichting van het Belgische Afrikamuseum in Tervuren, dat begon met een ‘menselijke dierentuin’ van tentoongestelde Congolezen, kiest het museum opnieuw voor een Belgische directeur. De Congolese dichter François-Médard Mayengo heeft er geen goed woord voor over. ‘In Tervuren is de zwarte kunst begraven.’

Twintig jaar geleden, in 2004, bezocht hij het museum, dat inmiddels het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA) heet. Gratis. Een week lang. Omdat hij weigerde het toegangskaartje te betalen, zo vertelt Mayengo tijdens een video-interview vanuit Democratische Republiek Congo. “Deze werken behoren toe aan de Congolezen. Dit erfgoed is op een gewelddadige en illegale manier buitgemaakt.” Dus waarom zou hij betalen ?

De in het Congolese Bandundu geboren dichter, filosoof, dokter, kunstcriticus, en schilder, François-Médard Mayengo (1952), schreef jaren later, in 2013, een dichtbundel met zijn indrukken van het bezoek. Het boekje was een ware aanklacht tegen het museum. Tien jaar later en jaren van renovaties verder is Mayengo niet van gedachten veranderd, zo blijkt uit het interview.   

Het museum, dat veel van het Congolese culturele erfgoed bezit, is uiterst pijnlijk verbonden met de geschiedenis van de kolonisatie van Congo door België. Het museum was opgericht in 1898 door de Belgische koning Leopold II die zijn kolonie wilde promoten. Dat begon met ‘succesvolle’  tentoonstelling van 267 Congolezen die de koning onder dwang liet overkomen uit zijn kolonie voor de Internationale Tentoonstelling. Zeven Congolezen verloren hierbij het leven.

Terreinervaring

Sindsdien wordt het museum geleid door Belgen. Van de zo’n 250 medewerkers zetelt er geen Congolees in de raad van bestuur. Volgens de vers aangestelde directeur van het museum, Bart Ouvry, is een zwarte directeur “nog niet gevonden”, zo vertelt hij tegen VRT Nieuws. Ouvry was vier jaar Europees ambassadeur in Congo tot hij in 2018 als gevolg van de sancties tegen het Kabila-regime het land werd uitgezet. Hij brengt, zo zegt de ex-diplomaat, “terreinervaring” mee.

Mayengo wilde het museum bezoeken om zichzelf beter te leren kennen. “Ik wilde inspiratie putten uit de artistieke uitingen en het discours van het verleden van mijn volk, om mijzelf beter te leren kennen en te herkennen. Maar ook om de culturele vervreemding te bestrijden die hen door de kolonisator is opgelegd.” Mayengo: “Ik wilde alle zwarte beschavingen die al bestonden vóór de kolonisatie in mijn herinnering vastleggen. Omdat die beschavingen niet meer bestaan, en zijn vernietigd door de kolonisatie.”

Barbaarsheid

Maar hij vond dat niet. “Tervuren staat voor de plundering en de vernietiging van de culturen van Congo.” Wel werd hij getroffen door wat hij in het museum zag. “Ik werd geraakt door de diversiteit en de hoeveelheid Congolese kunstwerken die werden bewaard door de voormalige koning der Belgen, Leopold II. Elke stam van Congo was er vertegenwoordigd via de kunstwerken, in het bijzonder de sculpturen.”

Op zijn vraag hoe Leopold II aan zijn werken kwam, kreeg hij te horen dat “de kolonialisten katholieke missionarissen stuurden om de dorpelingen ervan te overtuigen dat deze werken fetisjen waren.” Het maakte – en maakt – hem woedend. Mayengo: “Het zijn niet de Belgen die de Congolezen hebben geleerd of kunnen leren wat een kunstwerk is! Toen zwarte mensen kunstwerken begonnen te maken, bestond België nog niet eens!”

De Belgen meenden te laten zien dat de door de Congolezen gemaakte beelden uitingen van barbaarsheid en heidense overtuigingen waren, aldus Mayengo. “Congolese kunstwerken ‘fetisjen’ noemen gebeurt door mensen die racisme rechtvaardigen. Het staat voor de superioriteit die witte mensen voelen over het zwarte ras.”

Stilstaand water

Maar de Congolese beelden zijn wel degelijk kunst, zegt Mayengo. Net als de andere culturele uitingen. “Zwarte muziek uit Congo had in de jaren zestig wereldwijd succes. Congo is de broedplaats van de Afrikaanse muziek. De Congolese rumba is (sinds 2021, red.) UNESCO werelderfgoed. Maar Tervuren laat die evolutie allemaal niet zien. Het museum is daarmee als stilstaand water.”

Mayengo : “We zijn van onszelf vervreemd doordat zij hun beschavingen aan ons opdrongen.” Het museum verandert er weinig aan, vindt hij. “Fysiek zijn de kunstwerken er, maar de maskers zwijgen, de beelden zwijgen. Deze werken werden gebruikt in riten. Door ze in musea te plaatsen, zijn ze stil. Ze spreken niet, ze zijn stom geworden.”

Het museum is er niet in geslaagd Congo te laten zien, vindt Mayengo. “De Belgen wilden noch het bestaan ​​noch de relevantie van het zwarte discours laten zien, noch de Congolese visie op de wereld, noch hun culturele en spirituele behoeften. In Tervuren ontbreekt het aan rijkdom die de Congolese spiritualiteit, via hun kunstwerken, kent. Het museum zwijgt over de menselijke betekenis van de werken tentoongesteld in Tervuren!” Het museum wil geld verdienen, aldus Mayengo, “en bezoekers laten zien dat België een koloniale mogendheid is met een groot museum dat claimt de culturen van Congo goed te kennen.”

Eerlijke Congolezen

Mayengo : “Tervuren is een tombe. We hebben het zwarte discours daar begraven. Er zijn daar beelden bewaard gebleven zonder te vertellen wat de kunstenaars met deze beelden wilden uitdrukken, zonder te zeggen dat de Congolees de wereld iets te zeggen had.” Laat staan dat het museum iets vertelde over de massamoorden op Congolezen, de dwangarbeid, de verbrande dorpen en afgehakte handen, aldus de dichter.

Hoe ziet Mayengo dan de toekomst van het museum van Tervuren ? “België moet een groot deel van deze werken teruggeven aan Congo. Wij Congolezen moeten dit zelf kunnen beheren.” Inmiddels is dat ook vastgelegd in de Belgische wet. Maar de vraag is hoe dat moet gebeuren. “Mij als Congolees baart het zorgen hoe wij Congolezen ons museum in Congo gaan beheren.” Hij hoopt dat “eerlijke Congolezen” deze taak op zich nemen. Wel weet Mayengo hoe dat museum eruit moet zien. “De werken zullen goed uitgelegd worden, inclusief de volksmuziek, de cultuur van de verschillende etnische groepen, de dansen, overtuigingen, en de rituelen.”

Dit interview is een co-productie van Oscar Delo en Manon Stravens

Foto boven dit artikel: bezoekers kijken naar objecten in het Afrikamuseum, beeld van VisitFlanders (via Flickr)